Khi tôi còn là một cậu bé sống ở Boonville, North Carolina, dân số lúc đó khoảng 600 người, tôi thích đọc lịch sử và tiểu sử viết cho trẻ em và sau đó rủ anh trai tôi và hai người bạn hàng xóm của chúng tôi, Allen và Richard, tái hiện lại những gì tôi đã tiếp thu từ những câu chuyện đó. Trong những cánh đồng và khu rừng gần đó, chúng tôi tấn công quân Yankees tại Gettysburg; chúng tôi lội lên bờ tại Normandy vào ngày D-Day; chúng tôi xây dựng pháo đài tuyết để phòng thủ như Thung lũng Forge; chúng tôi sát cánh cùng Davy Crockett, James Bowie và William Travis tại Alamo.
Một màn diễn xuất như vậy vẫn còn đặc biệt sống động trong tâm trí tôi. Tôi 9 tuổi và đã học được, ở trường hoặc từ tờ lịch của mẹ tôi trong nhà bếp, rằng đó là Ngày Columbus. Tất nhiên, đó là tháng 10 lộng gió, và tôi đứng trên bức tường gạch bao quanh hiên nhà chúng tôi, gió thổi vào mặt tôi, và nhìn qua sân sau và hướng đến khu rừng phía xa và giả vờ như tôi đứng trong cột buồm của Columbus, người thuỷ thủ đầu tiên đã reo lên “Ơ kìa! Đất liền kìa!” (Land ahoy!)
Có lẽ tôi là một đứa trẻ kỳ lạ, nhưng chuyện là như vậy.
Vấn đề tranh cãi
Ngày nay, nhiều anh hùng thời thơ ấu của tôi, chẳng hạn như Robert E. Lee hay Theodore Roosevelt, đều đang bị tấn công. “Những người biểu tình” phá bỏ các bức tượng của họ và cố gắng thay đổi địa danh tôn vinh họ, và một số sách lịch sử, giáo viên và giáo sư của chúng tôi đã bôi nhọ thành quả của họ. Một số người quy kết những người đàn ông nổi tiếng đó, những người từng là hình mẫu của tôi, là tà ác.
Christopher Columbus (1451–1506) đặc biệt lôi kéo sự giận dữ của những người cấp tiến này. Việc ông khám phá ra Tân Thế giới đã sớm kéo theo một làn sóng người Âu châu di cư đến Bắc và Nam Mỹ. Hơn nữa, ông đã tàn bạo, tra tấn và sát hại người bản xứ ở một số nơi ông ghé qua, mặc dù các nhà sử học vẫn tiếp tục tranh luận về mức độ của những hành động tàn bạo này. Đối với một số người theo chủ nghĩa xét lại, Columbus và những người theo ông – người Tây Ban Nha, Pháp, Anh, Bồ Đào Nha và Hà Lan – đã mang lại sự huỷ hoại cho toàn bộ các nền văn minh, xứng đáng bị chối bỏ và khinh bỉ.
Những người khác có cách tiếp cận cân bằng hơn với nhà thám hiểm người Genova. Trong cuốn sách “Columbus và Thời đại của sự khám phá”, ông Zvi Dor-Ner, người sản xuất bộ phim truyền hình cùng tên, đã đặt câu hỏi một cách khôn ngoan về cách chúng ta nên nhìn nhận về Columbus. Chúng ta có nên xem chuyến thám hiểm táo bạo của ông là một “khám phá” cho phép rất nhiều người nhập cư “thoát khỏi đói nghèo và đàn áp tôn giáo ở Âu châu”? Chúng ta có nên tưởng nhớ sự kiện này như một “cuộc gặp gỡ”, nơi “hai dân tộc được hợp nhất thành một” hay không? Hay chúng ta nên xót xa cho chuyến đi đầu tiên của Columbus như khởi đầu của một cuộc “xâm lược”?
Lịch sử
Columbus đã giành được vị trí của mình trong sử sách một cách khó khăn. Là con trai của một thương gia, ông từ chối lời đề nghị nối nghiệp của cha mình, theo phong tục lúc bấy giờ, và ông được đi biển lần đầu tiên lúc mới khoảng 14 tuổi. Trong hai thập kỷ tiếp theo, ông đã dành nhiều thời gian trên nhiều con tàu khác nhau, thu được vô số kinh nghiệm hàng hải khi đi thuyền trên Địa Trung Hải và khám phá đến tận phía bắc nước Anh, có thể cả Iceland và phía nam dọc theo bờ biển Tây Phi. Một lần nọ, ông tham gia một trận hải chiến, trong đó tàu của ông đã bị chìm, buộc ông phải bơi hàng giờ vào bờ chỉ bằng một chiếc mái chèo của thuyền.
Trong phần lớn cuộc đời của mình, [tuy] Columbus gặp khó khăn về tài chính, nhưng ông vẫn kiên định và ngày càng nhận thức sâu sắc về đức tin Công giáo của mình. Ông tự học một số ngôn ngữ, và cuối cùng bị ám ảnh bởi lý thuyết cho rằng người Âu châu có thể đi đến phương Đông cùng với các loại gia vị và vàng bằng giong buồm về hướng tây. Không rõ liệu ông có tự mình nghĩ ra ý tưởng này, hay nghe qua những chuyện kể từ các thủy thủ đã từng đặt chân đến những hòn đảo xa xôi, như nhiều người cùng thời với ông đã tin vào, nhưng ông quyết tâm kiểm nghiệm giả thuyết này.
Hầu hết chúng tôi đã học những điều cơ bản về phần còn lại của câu chuyện này ở trường tiểu học. Với sự giúp đỡ tài chính của một tín đồ Công giáo khác, Nữ hoàng Tây Ban Nha Isabella, Columbus cùng thuỷ thủ đoàn và ba con tàu — Niña, Pinta và Santa Maria — ra khơi, vượt qua Đại Tây Dương để tìm kiếm phương Đông và Ấn Độ, sử dụng những công cụ dẫn đường tốt nhất thời đó để dẫn hướng. Cuối cùng, họ đổ bộ, chạm trán với những người bản địa mà Columbus gọi là “những người Ấn Độ” (indio), và quay trở lại Âu châu, nơi chế độ quân chủ Tây Ban Nha tuyên bố Columbus là “Đô đốc của Đại dương” và “Phó vương của Ấn Độ”.
Tin đồn nhanh chóng lan rộng khắp lục địa của những vùng đất mới này. Trong cuốn “Columbus: Vì vàng, Chúa, và Vinh quang”, nhà lãnh đạo chính trị và kinh doanh John Dyson viết: “Điều tương đồng duy nhất có thể hình dung được trong thời hiện đại là sự trở lại của những người đàn ông đầu tiên trên mặt trăng.”
Columbus thực hiện thêm 3 chuyến hải trình đi đến “Tân Thế giới”, chuyến thứ hai trong số đó cho thấy ông bị buộc tội đóng vai bạo chúa đối với một số người định cư và tàn ác với người bản địa. Trong chuyến đi cuối cùng của mình vượt qua Đại Tây Dương, ông và một số thành viên của thủy thủ đoàn bị đắm tàu và mắc kẹt hơn một năm trên đảo Jamaica.
Ngày lễ
Mặc dù nhiều quốc gia kỷ niệm một số ngày tôn vinh Columbus, nhưng ngày lễ kỷ niệm đầu tiên như thế ở Hoa Kỳ diễn ra vào năm 1792 tại Thành phố New York, kỷ niệm 300 năm chuyến hải trình đầu tiên của Columbus. Năm 1892, Tổng thống Benjamin Harrison kêu gọi người dân Hoa Kỳ tôn vinh kỷ niệm lần thứ 400 thông qua một tuyên ngôn khuyến khích mọi người tôn vinh Columbus và “Cuộc sống người dân Hoa Kỳ được tròn 4 thế kỷ”. Trong 45 năm tiếp theo, được sự khích lệ của những người dân Hoa Kỳ gốc Ý, Tổng thống Franklin Roosevelt chính thức biến Ngày Columbus trở thành ngày lễ liên bang. Ngày nay, chúng ta cử hành ngày lễ đó vào ngày thứ Hai [tuần] thứ hai của tháng 10.
Trong thời gian gần đây hơn, các tranh luận về việc có hay không và cách kỷ niệm Ngày Columbus đã trở nên gay gắt. Mặc dù đây vẫn là một ngày lễ liên bang, nhưng một số tiểu bang không công nhận Ngày Columbus là một ngày lễ chính thức, trong khi các tiểu bang khác, như Hawaii và Oregon, đã thay thế nó bằng Ngày của Người Bản địa.
Columbus và di sản của ông
Không còn nghi ngờ gì nữa, một số nhà thám hiểm Âu châu cuối cùng đã khám phá ra những vùng đất chưa được biết đến này, nhưng chính Columbus mới là người có bản lĩnh và tầm nhìn để dẫn đường. Dù tốt hơn hay xấu hơn, khám phá của ông đã thay đổi hoàn toàn lịch sử thế giới, mang đến sự xung đột lẫn hoà hợp giữa các nền văn hoá, thương mại quốc tế ngày càng tăng và một thế giới hiện đại như chúng ta đã biết.
Đây là một người đàn ông có tầm nhìn, cũng là người có khả năng chia sẻ tầm nhìn đó với những người khác. Đây là một nhà lãnh đạo đã thuyết phục được những người đi theo đầy hoài nghi, đặc biệt là các thuỷ thủ của ông, để tiếp tục chuyến đi của họ, rất lâu sau khi hầu như tất cả bọn họ đã từ bỏ hy vọng tìm thấy đất liền. Đây là một người dũng cảm sẵn sàng theo đuổi giấc mơ của mình cho đến khi từ giã cõi đời.
Dor-Ner đã tóm tắt về người đàn ông này theo cách như sau: “Câu chuyện về Columbus rất quan trọng vì ông là một anh hùng thời hiện đại, một người đàn ông phức tạp, không hoàn hảo và dễ sai lầm, người không chỉ thúc đẩy lịch sử mà còn bị cuốn theo nó, và những hành động của ông lại không đủ chứng minh cho các ý định của mình. Lịch sử thường là biên niên sử của những hậu quả không đoán định được; như vậy, nó dạy chúng ta nhiều hơn về những thiếu sót của chúng ta hơn là về sự vĩ đại của chúng ta.”
Bí ẩn về Columbus
Trước khi đưa ra phán quyết đạo đức đối với Columbus, chúng ta có thể tạm dừng để xem xét khoảng thời gian mà ông đã từng sống và bí ẩn của nhân loại.
Đối với tất cả mọi người từ vua chúa đến nông dân, cuộc sống ở thế kỷ 15 có thể khắc nghiệt, tàn bạo và ngắn ngủi. Một bộ giá trị khác cũng chiếm ưu thế. Những hành động mà ngày nay chúng ta tránh xa là vô đạo đức, chẳng hạn như nô lệ, tra tấn hoặc thuộc địa hoá, lại là chuyện thường ngày, và Columbus là một người ở thời đại của ông.
Trong khi lên án những hành vi đó, chúng ta cũng có thể hồi tưởng lại quá khứ gần đây của chính mình: Một thế kỷ không phải một mà là hai cuộc chiến tranh thế giới, một thế kỷ chứng kiến 100 triệu người bị sát hại bởi cộng sản và phát xít.
Theo nhiều khía cạnh, Columbus – người vẫn còn ẩn chứa một câu hỏi hóc búa, như lời mô tả của Winston Churchill về nước Nga là “một câu đố, được bọc trong một bí mật, bên trong một bí ẩn”. Mỗi người chúng ta đi trên hành tinh này đều phù hợp với mô tả đó; chúng ta mang theo những bí mật mà chỉ bản thân chúng ta mới biết, ngay cả trong thời đại tự [do] thể hiện [bản thân] này, và Columbus cũng không phải là ngoại lệ. Trước khi lên án Columbus, chúng ta nên nhớ, vì Dor-Ner đã nhắc nhở chúng ta rằng, như bao người khác, ông ấy “phức tạp, không hoàn hảo và dễ sai lầm”.
Nói cách khác, ông là một con người.
Lời bình cuối cùng: Đến ngày 12 tháng 10 năm 2020, Ngày Columbus thực sự, tôi định bước ra sân sau nhà con gái tôi, nhìn ra bãi cỏ mênh mông mà tôi đã cắt mỗi tuần trong suốt cả mùa hè, rồi phóng tầm mắt về khu rừng ở phía xa hơn, và thầm khóc “Ơ kìa! Đất liền kìa!” (Land ahoy!)