Dịp Tết Nguyên Đán, các thành viên trong gia đình dù có làm việc xa xôi cũng quay về nhà, sum họp, hỏi thăm sức khoẻ họ hàng, làng xóm. Cuộc sống bận rộn cùng sự phát triển của công nghệ khiến Tết ngày nay đã khác Tết xưa rất nhiều. Giữa làn sóng thay đổi đó, đây là những truyền thống đẹp vẫn được lưu giữ đến tận hôm nay.
1. Cúng Ông Công Ông Táo
Theo truyền thuyết, Táo Quân là vị thần được Ngọc Hoàng phái xuống trần gian để theo dõi cũng như ghi chép những việc làm thiện – ác của con người dưới hạ giới. Hằng năm, cứ tới ngày 23 tháng Chạp, Táo Quân sẽ cưỡi cá chép hoá rồng lên thiên đình để báo cáo tất cả những công việc lớn, nhỏ trong năm qua.
Mỗi năm, đến ngày 23 tháng Chạp, các gia đình Việt Nam sẽ dọn dẹp nhà bếp sạch sẽ, làm cơm cúng, thả cá chép để tiễn ông Công, ông Táo về trời. Về mâm cơm cúng ông Táo, không cần quá cầu kỳ, tùy theo điều kiện gia cảnh mà gia chủ có thể chuẩn bị, có thể làm món mặn và món chay. Mâm cúng phổ biến cúng ông Táo gồm: 1 con gà trống luộc, 1 đĩa xôi gấc (có thể thay bằng xôi lá cẩm, xôi đậu, xôi lá nếp), 1 đĩa giò lợn, 1 cái bánh chưng, 1 tô canh chân giò nấu măng (hoặc canh mọc), 1 đĩa rau xào thập cẩm, chả rán, thịt đông, 1 chén gạo, 1 chén muối, 1 con cá chép sống thả trong nước.
2. Gói bánh chưng
Theo truyền thuyết, bánh chưng bánh dày có từ thời Vua Hùng Vương thứ 6, sau khi phá xong giặc Ân. Bánh chưng hình vuông, màu xanh, tượng trưng trái Đất, âm. Bánh dày hình tròn, màu trắng, tượng trưng Trời, dương, thể hiện triết lý Âm Dương, Dịch, Biện chứng Đông Phương nói chung và triết lý Vuông Tròn của Việt Nam nói riêng. Bánh chưng âm cho Mẹ, bánh dày dương cho Cha.
Bánh chưng bánh dày được coi là thức ăn trang trọng, cao quý nhất để cúng Tổ tiên, thể hiện tấm lòng uống nước nhớ nguồn, nhớ công ơn sinh thành dưỡng dục to lớn, bao la như trời đất của cha mẹ. Các gia đình thường gói bánh chưng từ những ngày 27, 28, 29 Tết. Cả gia đình ngồi quây quần bên nồi bánh chưng vừa trông vừa trò chuyện xuyên đêm. Đây cũng là một món quà biếu ý nghĩa cho họ hàng và bạn bè trong dịp này.
3. Bày hoa Tết
Gia đình ngoài Bắc thường bày hoa đào, trong Nam chơi hoa mai, còn cây quất phổ biến ở mọi miền. Theo ngũ hành, hoa đào ngày tết là khởi nguồn tinh hoa của vạn vật, xua tan đi bách quỷ, mang lại sự ấm êm, no đủ cho con người. Màu vàng của hoa mai tượng trưng cho hy vọng, cũng tượng trưng cho sự giàu sang và phú quý. Chính vì thế gia đình nào cũng trang trí trong nhà một chậu mai với hy vọng sang năm mới sẽ phát tài phát lộc, gia đình êm ấm hạnh phúc. Một cây quất cảnh được coi là đẹp thì phải hội tụ đủ tứ quý bao gồm: dáng đẹp, quả đẹp, nụ hoa và lá lộc non xanh mơn mởn. Những cành quất nặng trĩu quả thể hiện cho một năm mới đủ đầy, làm ăn phát đạt.
4. Mâm ngũ quả
Vào ngày Tết, người Việt Nam thường bày mâm ngũ quả trên bàn thờ tổ tiên để mong ước một năm mới an khang thịnh vượng, tràn đầy may mắn. Bàn tiếp khách trong 3 ngày tết cũng thường được đặt mâm ngũ quả để tạo cảm giác lộc lá, xuân sắc cho năm mới.
Mâm ngũ quả sẽ có 5 loại quả với 5 màu sắc khác nhau, tượng trưng cho quy luật đất trời theo ngũ hành: Kim (màu trắng), Mộc (màu xanh), Thuỷ (màu đen), Hoả (màu đỏ), Thổ (màu vàng).
Bên cạnh đó, “ngũ” còn tượng trưng những ước nguyện của gia chủ về một cuộc sống sung túc, viên mãn: Phúc (may mắn), Quý (Giàu có, sang trọng), Thọ (sống lâu), Khang (khoẻ mạnh), Ninh (bình yên).
5. Dọn nhà
Nhà cửa được dọn dẹp quanh năm, nhưng chỉ có dịp Tết người ta mới gọi là “tổng vệ sinh”. Khi cả gia đình được nghỉ Tết, mỗi người sẽ tự dọn dẹp phòng mình, rồi cùng dọn các phòng sinh hoạt chung. Lúc này, người đàn ông trong nhà sẽ lấy chổi to để quét mạng nhện trên trần, phụ nữ lau dọn dưới đất, con cái thì rửa cốc chén, bày biện hoa quả.
6. Tảo mộ
Từ ngày 23 đến ngày 30 tháng chạp, con cái trong gia đình tề tựu đông đủ cùng nhau đi thăm, quét dọn mồ mả tổ tiên và đem theo hương đèn hoa quả để cúng, mời vong linh tổ tiên về ăn Tết với con cháu. Về quê tảo mộ mỗi dịp xuân về đã trở thành một truyền thống tốt đẹp của dân tộc ta. Đó cũng là thể hiện của tình cảm hướng về với nguồn cội. Các dòng tộc lớn sẽ có ngày thăm mộ cụ thể nhưng thường thì các gia đình tự chọn ngày sao cho thuận tiện cho các thành viên trong nhà.
7. Cúng tất niên
Cúng tất niên là nghi lễ đánh dấu tổng kết một năm cũ và chuẩn bị qua một năm khác. Đây là phong tục tập quán của người dân Việt ta. Lễ cúng Tất niên tại gia thường được tiến hành vào chiều 30 Tết. Ngày nay, có những gia đình vì bận việc kinh doanh hay ở xa quê nên thường tổ chức lễ cúng vào các ngày trước đó, 29, 28,27 âm lịch.
Bữa tất niên là bữa cơm đoàn tụ, gắn kết mọi thành viên, các thế hệ trong gia đình với nhau. Bữa cơm tất niên còn là nghi thức tiễn đưa năm cũ, dọn dẹp, sắm sửa đón năm mới, mời ông Công ông Táo về trần gian tiếp tục cai quản việc bếp núc. Sau bữa cơm tất niên mọi người trong gia đình sẽ sửa soạn cúng giao thừa, tiễn năm cũ và chào mừng năm mới.
8. Cúng giao thừa
Lễ giao thừa hay còn gọi là lễ trừ tịch được diễn ra vào đúng 12h đêm 30 (Âm lịch), lúc chuyển giao giữa hai năm cũ mới. Ý nghĩa của lễ này là đem bỏ hết đi những điều xấu của năm cũ sắp qua để đón những điều tốt đẹp của năm mới sắp đến. Lễ trừ tịch còn là lễ để “trừ ma quỷ”, do đó có từ “trừ tịch”.
Mâm cúng giao thừa ngoài trời gồm: gà trống tơ luộc, bánh chưng (miền nam không có cũng được), xôi (gấc), trái cây, đèn nến, vàng mã, trầu cau, rượu, trà (rượu trước sau đến trà), một chiếc mũ chuồn mua của hàng mã để cúng tế vị thần, nhang đèn.
Mâm cúng giao thừa trong nhà gồm: cỗ mặn cúng giao thừa: Bánh chưng, xôi, giò chả, gà luộc và các loại thức ăn khác đặc trưng của từng vùng miền; cỗ ngọt và cỗ chay bao gồm hương hoa, các loại bánh kẹo mứt ngọt đặc trưng của từng vùng miền và đèn nến.
9. Xông đất
Theo quan niệm truyền thống của người Á Đông thì ngày mùng 1 của năm sẽ có những ảnh hưởng lớn đến các ngày còn lại. Nếu ngày mùng 1 mọi chuyện suôn sẻ thì người ta tin rằng cả năm sẽ được an lành, nhiều điều may mắn, vạn sự như ý. Sau thời điểm giao thừa thì người nào bước vào nhà đầu tiên cùng với lời chúc mừng năm mới thì đó là người xông đất.
Trước đây, phong tục xông đất được thực hiện tự nhiên. Vậy nên có nhiều người vô tình xông đất đầu năm thấy áy náy mãi nếu gia đình đó làm ăn thất bát, gặp nhiều vận rủi. Ngày nay, gia chủ sẽ gặp thầy xem tuổi nào hợp thì sẽ nhắn trước mời người xông đất cho nhà mình. Người được mời xông đất sẽ được gia chủ sẽ dựa vào sức khoẻ, đức tài, sự thành đạt… để dự đoán vận hạn của gia đình mình trong năm.
10. Chúc tết và mừng tuổi
Vào sáng Mồng 1 Tết, con cháu sẽ tới chúc thọ, mừng tuổi ông bà, cha mẹ mình. Sau đó, con cháu được ông bà, cha mẹ mừng tuổi lại. Ở Việt Nam, mọi người cho tiền vào phong bao giấy hồng điều, trang trí vàng son bắt mắt, hay còn gọi là lì xì. Khi được tiền lì xì, trẻ sẽ vui cười và tiếng cười của trẻ có thể xua đuổi điều xấu. Vì vậy, mừng tuổi cũng có ý nghĩa cầu may, cầu phúc trong năm mới. Theo tục lệ ở một số địa phương, người nhỏ tuổi không mừng tuổi người lớn hơn, vừa không đúng ý nghĩa, vừa bị cho là “hỗn”. Nhưng tục mừng tuổi đã cởi mở hơn, con cái khi đã lập gia đình có thể mừng tuổi ông bà, cha mẹ để chúc sức khoẻ, bình an.
11. Đi chùa đầu năm
Đi lễ chùa lễ Phật đầu năm không chỉ đơn giản để ước nguyện, để mọi người tìm về với chốn tâm linh sau những tháng ngày vất vả mưu sinh, mong tìm được sự bình an, gạt bỏ đi những muộn phiền, lo âu của năm cũ. Đức Phật Hoàng Trần Nhân Tông cùng nhiều vị tổ khác đã từng nói rằng, Phật tại tâm, mang hàm ý mỗi chúng sinh, mỗi con người đều vốn đã có cái Phật tính. Phật không phải ngoại cầu, mà tìm ở trong chính bản thân mình. Cho nên, đi lễ chùa chỉ là để làm khởi phát cái thiện tâm của mỗi người.